ارتباط بین فرآیندهای بیولوژیکی مختلف در موجودات زنده عمدتاً به تغذیه بستگی دارد. غذا برای همه موجودات بهمنظور فراهم آوردن انرژی و انجام تمام فرآیندهای ضروری مانند تولیدمثل حیاتی است. از سوی دیگر تخمین زدهشده است که حدود ۱۵ درصد از مردان و زنان سراسر جهان، بهویژه در کشورهای صنعتی، نابارور هستند. عوامل تغذیهای نقش کلیدی در تعیین سلامت باروری دارند و میتوانند بهطور مثبت یا منفی بر باروری انسان تأثیر بگذارند؛ بنابراین شناخت نوع غذای مناسب و آگاهی از تأثیر هر یک از مواد غذایی بر عملکرد دستگاه تناسلی و باروری زنان و مردان الزامی است.
اثر تغذیه بر باروری و بلوغ مردان و زنان
تحقیقات گسترده نشان دادهاند که مصرف قندها عامل مهمی است که با افزایش کالری دریافتی روزانه ارتباط دارد و مصرف بیشازحد قندها میتواند منجر به ایجاد بیماریهای مزمن مانند چاقی و دیابت نوع ۲ شود که اثرات منفی بر باروری دارند. چاقی تأثیر منفی بر سلامت دستگاه تناسلی مردان و زنان دارد و افرادی که از چاقی رنج میبرند همیشه میزان باروری پایینی دارند و برای حل این مشکل باید وزن خود را کاهش دهند. ریزمغذیها نیز در این میان بیتأثیر نیستند. بررسیها نشان دادهاند که اسیدفولیک، کلسیم، روی، سلنیوم، آنتیاکسیدانها، آهن و ویتامینهای D، E، ۱۲ B و C، نیز تأثیر بالقوهای بر سلامت دستگاه تناسلی مردان و زنان دارند.
علاوه بر این تغذیه عامل مهمی در کنترل هورمونهای بلوغ است و زمان بلوغ بر سلامت کلی بدن، و عواقب بالینی و اجتماعی ناشی از آن تأثیر به سزایی دارد. محدودیت مواد مغذی در طول رشد نوجوانان باعث به تعویق افتادن زمان بلوغ میشود و برعکس افزایش زیاد وزن بدن در این دوره، با تحریک مراکز هیپوتالاموس که محرک فرآیند بلوغ هستند باعث بلوغ زودرس میشود. همچنین مصرف پروتئینهای گیاهی در دوران کودکی بلوغ را به تأخیر میاندازد حالآنکه در بسیاری از بررسیها، مصرف غذاهای حیوانی با شروع زودرس بلوغ مرتبط است.
اثر تغذیه بر تخمکگذاری و بارداری
بروز کیست تخمدان در زنان در سنین باروری که تحت عنوان سندرم تخمدان پلی کیستیک شناخته میشود نشان میدهد که کمیت و کیفیت مواد نشاستهای رژیم غذایی بر سلامت باروری زنان تأثیر میگذارد. تحقیقات نشان داده است که مصرف پروتئینهای گیاهی بهجای مواد نشاستهای یا پروتئینهای حیوانی احتمال ناباروری مرتبط با تخمکگذاری را به میزان قابلتوجهی در زنان کاهش میدهد؛ زیرا جایگزینی مواد نشاستهای با پروتئین در رژیم غذایی، به کاهش وزن کمک میکند که باعث تحریک تخمکگذاری میشود. از سوی دیگر دریافت کافی پروتئین غذایی در طول بارداری برای بارداری سالم حیاتی است و مصرف متعادل و بهینه پروتئین برای جلوگیری از محدودیت رشد داخل رحمی و وزن کم نوزاد هنگام تولد حیاتی است؛ بنابراین، درک بیشتر نیازهای پروتئین رژیم غذایی مادر در دوران بارداری برای تائید سلامت جنین ضروری است.
چربیها نیز نقش مهمی در سلامت باروری زنان دارند و دریافت نامتعادل آنها ممکن است تعادل متابولیسم و باروری زنان را ازنظر کمی و کیفی پیش از سنین یائسگی مختل کند. چربیهای امگا ۳ و PUFA (چربی موجود در گردو، تخمه آفتابگردان، بذر کتان، ماهی، روغن ذرت، و روغن سویا) برای باروری زنان، آمادهسازی بستر رحم در فرآیند لانه گزینی تخمک لقاح یافته در دیواره رحم، و حفظ بارداری موردنیاز هستند. آنها همچنین در بلوغ تخمک و رشد جنین نقش به سزایی دارند. درحالیکه مصرف زیاد چربیهای ترانس (چربی موجود در شیرینیها، پف فیل، پیتزا، مارگارین، غذاهای سرخشده، لبنیات، گوشت و مرغ) اثر منفی بر باروری دارد و متعاقباً باعث ناباروری مرتبط با تخمکگذاری میشوند.
اثر تغذیه بر عملکرد اسپرم و باروری مردان
سطح متعادل قند خون و حفظ وزن سالم برای حفظ باروری مردان ضروری است و کیفیت، تحرک، حجم، شکل، عملکرد و تعداد اسپرم را در مردان افزایش میدهد. تحقیقات نشان دادهاند که مصرف شیرینیها و نوشیدنیهای شیرین شده با شکر رابطه معکوس با تحرک پیشرونده اسپرم و خطر آزواسپرمی (عدم وجود اسپرم در مایع منی مردان) دارد. درحالیکه محصولات غلات کامل یا سبوسدار کیفیت مایع منی را بهبود میبخشد.
علاوه بر این رژیمهای غذایی حاوی چربیهای اشباع بالا (گوشت گاو و مرغ، روغنهای گیاهی خاص مانند روغن هسته خرما یا روغن نارگیل و محصولات لبنی شامل: پنیر، کره و شیر) یا چربیهای ترانس تعداد اسپرم و غلظت کلی اسپرم را کاهش میدهند. بررسیهای انجامشده روی حیوانات نشان میدهد که یک رژیم غذایی غنی از چربی ترانس، تولید تستوسترون ( هورمون جنسی مردانه) و توده بیضه را نیز کاهش میدهد. همچنین مطالعهای که بر روی ۲۰۹ مرد سالم انجام شد نشان داد که مصرف زیاد اسیدهای چرب امگا٦ (سویا، روغن ذرت، روغن آفتابگردان، گوشت، مرغ، ماهی و تخممرغ) باعث بدتر شدن عملکرد غدد درونریز بیضه و کاهش حجم بیضه میشود، و غلظت تستوسترون را کاهش میدهد. مضافاً، بین سطح کلسترول و حجم مایع منی ارتباط عکس وجود دارد. حالآنکه مکمل روغن ماهی در رژیم غذایی مردان نابارور، پارامترهای مرتبط با مایع منی را بهبود میدهد و روغنزیتون و روغن کلزا باعث افزایش سطح تستوسترون و افزایش باروری مردان میشود. از سوی دیگر شواهد نشان دادهاند که آجیل و دانههای خام و بدون نمک ممکن است تأثیر مفیدی بر کیفیت اسپرم داشته باشند. علاوه بر آن اثر مثبت وجود بعضی اسیدهای آمینه تشکیلدهنده پروتئینها ازجمله اسید گلوتامیک، آلانین، والین، سرین و گلیسین در پلاسمای منی با افزایش عمر، تعداد و حرکت اسپرم مشاهدهشده است.
ارزش مکملهای غذایی در سلامت باروری قابلتوجه است. برخی از پروتئینها و اسیدهای آمینه تشکیلدهنده آنها و یا اسیدهای چرب تشکیلدهنده چربیها تأثیر خود را در بهبود باروری زنان و مردان نشان دادهاند. بااینوجود مطالعات بیشتر در جهت ارزیابی تفاوتهای سبک زندگی، فعالیت بدنی و تنوع ژنتیکی در ارتباط با رژیم غذایی مؤثر برای بهبود فرآیند باروری نیاز به بررسی بیشتری دارد.
کلمات کلیدی: باروری، دستگاه تناسلی، سندروم تخمدان پلیکیستیک ، چربیهای امگا ۳ ، PUFA، چربیهای ترانس ، تستسترون، اسپرم،
Reference:
Ma, X., Wu, L., Wang, Y., Han, S., El-Dalatony, M. M., feng, F., Tao, Z., Yu, L., & Wang, Y. (2022). Diet and human reproductive system: Insight of omics approaches. Food Science & Nutrition, 10, 1368– 1384. https://doi.org/10.1002/fsn3.2708
ترجمه: خانم عطیه حاجی رسولی