نظریه پانوپتیکون چیست و چه تفاوتی با مفهوم برادر بزرگ‌تر دارد؟

پانوپتیکون چیست

پانوپتیکون (Panopticon) مفهومی است که در اواخر قرن هجدهم توسط «جرمی بنتام» فیلسوف و نظریه‌پرداز اجتماعی معرفی شد. اصطلاح «پانوپتیکون» از ترکیب کلمات یونانی «pan» به معنای «همه» و «opticon» به معنای «دیدن» ساخته شده است.

پانوپتیکون به طرح فرضی زندانی اشاره دارد که بنتام پیشنهاد کرده است. این یک سازة دایره‌ای یا نیم‌دایره با یک برج مرکزی است که توسط سلول‌هایی که در یک حلقه قرار گرفته‌اند احاطه شده است. سلول‌ها از برج مرکزی قابل مشاهده هستند، اما افراد در سلول‌ها نمی‌توانند داخل برج را ببینند، یا بدانند که در هر لحظه تحت نظر هستند یا خیر.

ایدة کلیدی پشت پانوپتیکون به شکل مفهوم نظارت ثابت و قدرت دید تعریف شده است. برج مرکزی نشان‌دهندة موقعیت ناظر یا شخصیت صاحب‌قدرت مانند نگهبان زندان است که توانایی مشاهدة زندانیان بدون اطلاع آن‌ها را دارد. زندانیان به دلیل ترس از تحت نظر قرار گرفتن مجبورند به گونه‌ای رفتار کنند که با هنجارها و قوانین اجتماعی هماهنگ باشد، حتی اگر مدام رعایت نشود.

چنان که «مارک کوکلبرگ» در کتاب «درآمدی بر فلسفة سیاسی هوش مصنوعی» ذکر می‌کند، امروزه مفهوم پانوپتیکون به فراتر از زندان‌ها بسط پیدا کرده و به‌صورت استعاری به استفاده از هوش مصنوعی در پلتفرم‌های آنلاین، دوربین‌های مداربسته و نرم‌افزارهای تشخیص چهره، در حوزه‌های مختلف جامعه مانند نظارت دولتی، نظارت بر محل کار و به‌کار گرفته شده است.

تفاوت پانوپتیکون و برادر بزرگ‌تر

نظریة پانوپتیکون که در اواخر قرن هجدهم توسط «جرمی بنتام» تعریف شد، و مفهوم «برادر بزرگ‌تر» که پس از معروفیت رمان «1984» نوشتة «جورج اورول» در سال 1949 بر سر زبان‌ها افتاد، هر دو بر ایدة نظارت و کنترل در سیاستْ متمرکز هستند. با این حال، تفاوت‌هایی کلیدی بین این دو اصطلاح وجود دارد:

1. خاستگاه:
   • نظریة پانوپتیکون: جرمی بنتام مفهوم پانوپتیکون را به‌عنوان طرحی برای یک زندان یا مؤسسه پیشنهاد کرد که در آن همة زندانیان توسط نگهبانان قابل مشاهده بودند، بدون این‌که بتوانند تشخیص دهند که تحت نظر هستند یا نه.
   • برادر بزرگ‌تر: مفهوم برادر بزرگ‌تر یک شخصیت خیالی از رمان دیستوپیایی جورج اورول «1984» است که نشان‌دهندة حکومت تمامیت‌خواهی است که از طریق نظارت مداوم بر زندگی شهروندان خود بر آن‌ها کنترل کامل دارد.
2. تمرکز:
   • نظریة پانوپتیکون: این نظریه بر طراحی و معماری مؤسسات تمرکز دارد و بر قدرت دید و عدم قطعیت در مشاهده شدن به‌عنوان ابزاری برای کنترل افراد و حفظ نظم و انضباط تأکید دارد.
   • برادر بزرگ‌تر: مفهوم برادر بزرگ‌تر بیش‌تر بر شخصیت اقتدارگرای مرکزی متمرکز است، که تجسم نظارت و کنترل ظالمانه و فراگیر توسط دولت است.
3. اجرا:
   • نظریة پانوپتیکون: پانوپتیکون بنتام به‌عنوان یک ساختار فیزیکی طراحی شده که در آن خود معماریْ نظارت مداوم را تضمین می‌کند. این طرح امکان دید کامل زندانیان را بدون نیاز به حضور دائمی انسان فراهم می‌کند.
   • برادر بزرگ‌تر: در چارچوب داستان «1984»، دولت از فناوری‌های پیش‌رفته‌ای مانند صفحه‌های تلویزیونی و میکروفون‌های مخفی برای نظارت بر اعمال، افکار و حتی احساسات شهروندان استفاده می‌کند.
4. هدف:
   • نظریة پانوپتیکون: هدف اولیة پانوپتیکون اطمینان از نظم و انضباط و کنترل در مؤسسات بود. هدف آن ایجاد خودمدیریتی از طریق آگاه ساختن زندانیان مبنی بر این بود که می‌توان در هر زمانی آن‌ها را تماشا کرد.
   • برادر بزرگ‌تر: هدف از نظارت برادر بزرگ‌تر در «1984» بیش‌تر حفظ قدرت و کنترل بر جمعیت است. دولت در این رمان از نظارت برای سرکوب مخالفان، حذف مقاومت و حفظ اقتدار خود استفاده می کند.
5. کاربرد واقعی:
   • نظریة پانوپتیکون: اگرچه پانوپتیکون بنتام هرگز به‌طور گسترده به شکل مورد نظر اجرا نشد، اما اصول آن بر سیستم‌های نظارتی مدرن، مانند دوربین‌های مداربسته تلویزیونی (CCTV) که در فضاهای مختلف عمومی و خصوصی استفاده می‌شود، تأثیر گذاشته است.
   • برادر بزرگ‌تر: مفهوم برادر بزرگ‌تر مترادف با نظارت سرزدة دولت شده، و ایده‌های آن برای انتقاد از نمونه‌های واقعی رژیم‌های استبدادی یا اقدامات نظارت جمعی استفاده می‌شود.

به طور خلاصه، نظریة پانوپتیکون بر ایده دید دائمی و عدم اطمینان از تماشا شدن، در درجه اول در یک مؤسسه تمرکز دارد، در حالی که برادر بزرگ‌تر نمایندة یک مرجع متمرکز با نظارت و کنترل همه‌جانبه بر شهروندان است. در حالی که نظریة پانوپتیکون یک طرح معماری را برای کنترل پیشنهاد می‌کند، برادر بزرگ‌تر یک شخصیت خیالی است که یک حکومت تمامیت‌خواه را در یک رمان دیستوپیایی نشان می‌دهد.

نویسنده : علی اصغر رئیس زاده